Eviksaun Forsada iha Fomento II, FRETILIN Kondena Governu

DILI, www.news-viptv.com – Eviksaun ne’ebe Sekretaria Estadu Assuntu Toponimia no Organizasaun Urbana (SEATOU) ba komunidade sira iha Fomento II foin lais ne’e lori atensaun ba parte hot-hotu no Bankada FRETILIN kondena governu ne’ebe halo eviksaun forsada ne’e.

Bankada FRETILIN iha nia deklarasaun politika ne’ebe hato’o iha plenaria Parlamentu Nasional nota katak pratika eviksaun forsada husi Governu hatudu momos la respeita Direitus Umanu no viola lei konaba despezu administrativu nian no pontesialmente bele konstitui elementu krimaminal Penal.

“Bankada FRETILIN husu ba orgaun kompotentei sira hanesan PDHJ, Ministeriu Publiku no Tribunal rasik bele instaura prosesu investigasaun relasiona ho eviksaun forsada ne’ebe halo iha Dili laran no munisispiu sira” dehan José da Cruz, Deputadu FRETILIN Segunda (7/1/2025).

FRETILIN, nia hateten lamenta no kondena tebes atuasaun Governu nian hodi halo eviksaun ho forsa ba populasaun iha Fomentu II la ho kondisaun ruma,”

Ho eviksaun forsada ne’e, FRETILIN hoto’o nia solidaridade no empatia ba komunidade Fomento II.

“Husik deit afetadu sira iha ne’eba, hafoin sobu hotu sira nia uma, sira rasik la hatene atu ba ne’ebe. Hahalok sira hanesan ne’e, uluk povu ida ne’e esprimenta ona iha ukun sira ditadura nian, ohin loron esprimenta fali iha rai ida livre, indepedente no Demokratiku,” dehan deputadu ne’e.

Nia hateten, povu ida ne’e luta no konkista vitoria ba independensia ida ne’e tanba hakarak hari estadu ida ne’ebe bele proteje no respeita sira nia direitu atu moris, no asegura futuru ida ne’ebe nabilan ba sira, ba sira nia oan no beioan sira nia moris. Sira hakarak estadu ida ne’ebe hatene sira nia sofrementu, sira nia mehi no sira nia hakarak.

“Infelizmente, saida mak akontese ikus-ikus ne’e kontrariu fila fali ho saida mak povu ida ne’e uluk hakarak no mehi atu hetan iha nia estadu ida ne’ebe sira rasik hari ho sira nia ran, kosar-been no sakrifisiu sira. Estadu ida ne’e, uza nia forsa Polisia no Militar sira hodi dudu, duni no halakon povu sira ne’e nia direitu atu hetan uma, livre sirkulasaun iha teritoriu tomak RDTL no mos iha direitu ba halao nia atividade ekonomiku,” nia dehan.

Eviksaun ne’ebe halo iha Fomento II ne’e tuir Bankada FRETILIN kontraria tomak diskursu governu nian no promesa sira iha kampaña politika ba Kombate Kiak no Mukit ka Hasai povu husi kiak no mukit.

Nia esplika, bainhira ita dehan kombate kiak ka hasai povu husi kiak no mukit, signifika, identifika kauza tanba sa mak povu moris iha kiak nian laran, tanba sa populasaun tenki mai hotu Dili atu buka moris iha mota no dalan ninin sira. Buka nia kauza no rezolve liu husi planu no investimentu sira nune’ebe bele benefisia povu no muda povu nia situasaun sosio-ekonomiku hodi sai husi kiak.

“Maibe ami hare Governu tenta buka dalan fasil ka karik konfuzaun duni. Konfunde fali Kombate kiak ho Kombate Ema Kiak! Konfunde lia fuan Hasai Povu husi Kiak ho hasai Povu Kiak husi Sidade. FRETILIN fo hanoin fali ba ita hotu katak, objetivu Luta ba ukun rasik-an laos hari sidade maibe atu Kore Povu husi Kiak no Mukit. Hari ka dezenvolve sidade sai hanesan instrumentu ida atu dada sai povu husi nia situasaun sosio-ekonomiku ida kiak no mukit.Tanba dignidade Nasaun ida nian hare husi nian povu nian moris laos sidade nian furak deit,” nia dehan.

Estadu liu husi Governu haluha nia obrigasaun konstitusional hodi la fornese uma no hela fatin ida ne’ebe dignu no diak liu ba nia sidadaun sira. Povu sira ne’ebe hela iha ponte okos, hela iha mota ninin ne’e sidadaun RDTL ne’ebe loloos mos hetan protesaun hosi Governu. Konstituisaun RDTL Artigu 58 hateten momos konaba “Ema hotu iha direitu ba nia an, nia família atu iha uma ida ho nia dimensaun no kondisaun di’ak, moos no konfortu atu bele iha intimidade ba ema idaidak no privasidade familiar.”

Pior liutan mak Governu ho aprosimasaun autoritariu hodi husu sidadaun sira ne’ebe hetan eviksaun atu fila ba sira nia munisipiu ida-ida, ne’e forma ida diskriminasaun hasoru nia sidadaun kiak sira ne’ebe buka hela moris iha sidade Dili.

Pratika ida ne’e viola Konstituisaun Artigu 44 konaba Livre Sirkulasaun katak “Sidadaun hotu-hotu iha direitu atu bá-mai no hetan nia hela-fatin iha Territóriu Nasionál nia laran”.

FRETILIN konkorda katak sidade Kapital Dili, presiza hadia no hamos, maibe la konkorda atu hamos fali povu husi sidade. Presiza iha medadas sira ne’ebe bele mitiga risku ba afetadu sira. Oinsa ho sira nia hela fatin, oinsa ho sira nia rendimentu loro-loron nian, se muda ba fatin foun, oinsa mak sira nia oan sira nia eskola se sira tenki obrigatoriamente sai husi sira nia helafatin, no situasaun seluktan.

Reorganizasaun sidade Dilin tenki tau ema nudar sentru no benefisiariu direta ba dezenvolvimentu no kresimentu sidade ida nian, laos sai fali vitimi iha nian rain rasik.

Reorganizasaun sidade Dili tenki baze ba ordenamentu no planu urbanizasaun ida klaru, selae hasai iha fatin ida mosu fali iha fatin seluk, hanesan akontese tinan kotuk, hasai ho obrigatoriu komunidade iha Bidau Santana, maibe fatin ne’eba la halo buat ida no mamuk hela. Tanba sa tenki sakrifika populasaun se laiha planu ida Klaru?

Planu ordenamentu no urbanizasaun tenki sai planu konsensual tanba Governasaun ne’e iha alternansia, katak ohin partidu ida mak lidera aban bele seluk fali. Konsensu no intendimentu hanesan kona-ba planu ordenamentu no urmanizasaun, laos deit entre partidu politiku sira maibe tenki involve mos seitor privadu no prinsipalmente iha koñesementu no entedimentu husi populasaun rasik, ho nune’e hotu hotu bele kontribui ba hari sidade ida inkluzivu no bele buras hamutuk ho nian povu.

Parlamentu ida ne’e bele foti inisiativa iha tinan foun 2025 atu hahu ho aktu fiskalizasaun ba Governu, liu husi instrumentu rejimental Interpelasaun ba Governu kona-ba problema eveiksaun forsada ne’ebe haterus ita nian populasaun sira. Liu husi interpelasaun ne’e, Governu bele mai aprezenta ba reprezentate povu nian sa planu Ordenamentu mak Governu hakarak halo? Sa modelu Ubranizasaun mak Governu iha ba Dili hanesan capital sidade.?Ho nune’e bele loke dalan ba debate ida objetiva hodi servi diak liu interese ema hotu nian.

Ikus liu atu fo hanoin ba ita hotu katak, tinan 2025, uma Kreda Katolika deklara hanesan tinan Jubileo. Tuir tradisaun Judaica no Catolika nian tinan Jubileo, momentu ba ema hotu atu rekoñese erros sira no buka atu rekonsilia ho ema no maromak. Iha tinan Jubeleo uma Kreda exorta atu ema hotu bele inisia atividade soliedaridaade apoiu ba sira ne’be presiza tebes.

“Iha tradisaun Judaica, Jubeleo mos hanesan tempu ba ema ka ukun nain sira atu entrega fali propriedade sira ne’ebe foti ona ba nian nain sira. Karik momentu ida ne’e mos atu Governu fo fila fali povu nia uma ne’ebe Governu sobu ona durante ne’e,” nia dehan.